De
linkerhand als ijkpunt
over Onhandig bloesemend van Ramsey Nasr
Verschenen in Meander van 15 augustus 2004
Ramsey Nasr (1974, Rotterdam) werd onlangs door Jos Joosten in De
Standaard een ‘romantisch dichter’ genoemd op basis
van zijn laatste bundel Onhandig bloesemend. Nasr was het hier nadrukkelijk
niet mee eens. Ik onderschrijf Nasr’s mening nu ik de bundel
gelezen heb.
De nieuwe bundel is opgebouwd uit drie afdelingen: Voor de linkerhand,
Dichter liefde - met een motto van Heinrich Heine - en Wintersonate
(zonder piano en altviool) – in memoriam Sjostakovitsj. De
opzet en lay-out verschillen nogal van zijn eerste bundel. In ‘Onhandig
bloesemend’ zijn geen hoofdletters en geen interpunctie gebruikt.
De lengte van de teksten varieert sterk en Nasr gebruikt af en toe
inspringingen en cursiveringen, af en toe is er wat eindrijm of
binnenrijm. Meestal gebruikt Nasr het vrije vers.
Voor de linkerhand
is bij uitstek een deel dat zich leent voor gevoelsuitingen, naar
verluidt luisteren rechtshandigen die links gaan schrijven meer
naar hun gevoel. De linkerlichaamshelft wordt geleid door de rechterhersenhelft,
de intuïtieve, creatieve kant. Daarnaast wordt het natuurlijk
gebruikt voor het pianospel. De bundel begint met het gedicht Da
Capo. Een Italiaanse muziekterm die betekent: Vanaf het begin. Het
wijst erop dat de bundel cyclisch te lezen valt. Aan het eind van
de bundel verwijst Sjostakovitsj, Russisch componist 1947-1856,
ernaar dat hij met de linkerhand leert schrijven (gevoel leert kennen).
ik leer
schrijven met de linkerhand
gymnastiek voor de stervenden
Nou, dan lezen
we de bundel alleen als voor en door de linkerhand geschreven opnieuw.
Ik houd van
Ramsey Nasr, als hij zich bezighoudt met tegenstellingen. Zoals
met zijn broer in het gedicht ‘mijn broer was een nuchtere
jongen’, het tegengestelde van de linkerhand dus.
hier staat
nu een volwassen kerel
hoop van de natie zonder knipperen
ik vond vier dimensies al zo knap
maar jij kan er ook wat van
willie wortel de wetenschapper
volgens
jou worden protonen bewoond
door rode quark groene quark blauwe quark
en antiquark genoeg voor iedereen
maar pas op quark en antiquark
kunnen elkaar vernietigen
gelukkig zijn er nog gluonen in de buurt
Dit is geen
romantisch gedicht, dat is zeker. Wel is het een prachtige afrekening
met de jeugd en met de blik op een broer, die opeens een volwassen
kerel is, bezig met totaal onbegrijpelijke dingen die met natuurkunde
te maken hebben en een SF-achtige uitstraling bezitten. Veel van
de gedichten in ‘Onhandig bloesemend’ verwijzen naar
muziek, componisten, dichtkunst, uitvoerend kunstenaars, liefde
en dood, naar de onmacht om iets te wijzigen.
In deze afdeling
staat onder andere een gedicht met de titel ‘heilzaam is het
te wandelen’ dat zich afspeelt in Hamburg. Het lijkt een verwijzing
naar de Duitse dichter Heinrich Heine (1747-1856) die daar graag
vertoefde. Ook het gedicht dat over hoofdpijn gaat is naar Heine
te herleiden. Heine gaf in zijn brieven aan zijn vrouw Mathilde
regelmatig te kennen dat hij leed aan zware migraine. De asterisks
die in de tekst staan zijn duidelijk genoeg. De pijn is zichtbaar
in de lay-out van het gedicht. Vooral als daar dan nog over een
glasbak wordt gesproken wordt het geluid – in dit geval van
een kater? -bijna tastbaar.
De tweede afdeling
van de bundel Dichter liefde is opgehangen aan de 16 gedichten van
Heine, uit Lyrisches Intermezzo, die de Duitse componist Schumann
vorige eeuw op muziek zette onder de titel Dichtersliebe. De teksten
van Heine zijn door veel componisten gebruikt, ook Liszt, Brahms
en Mendelssohn werden geïnspireerd door deze gedichten. Nasr
heeft een volledig eigentijdse herbewerking gemaakt waarin hij het
leven van Heine en van de tenor Wunderlich (1930-1966) heeft verwerkt.
Het bekende eerste lied van de cyclus ‘Im wunderschönen
Monat Mai’ wordt in zijn versie.
‘wonderbaarlijke
maand’.
dat was
in de wonderbaarlijke maand
van bloesemingen en overvloed
toen mijn borstkas opstoof als papaver
ribben in sierpennen uitwaaierden
mei mijn magere taal openbrak
vergelijkingen vrat als vuur water.
Niet echt romantisch
te noemen, dit gedicht. Hooguit wat vreemd in de verwijzingen en
een mooi neologisme bloesemingen, ietwat wonderachtig. Friedrich
Wunderlich - de in 1936 door een val van een trap overleden tenor
- heeft destijds Schumann’s bewerkingen gezongen en op de
plaat gezet. Nasr heeft zijn naam, en de val van de trap, in de
tekst van het gedicht ‘toen herfst met winter begon’
– bewerking van ‘Ich hab im Traum geweinet’ -
verwerkt. In het oorspronkelijke lied gaat het om verlies van de
geliefde, in de versie van Nasr om het verlies van de tenor, die
zijn romantisch lied liet klinken, en nu opeens sterfelijk bleek.
zijn
val was niet langzaam
niet nachtengalenbezingend geweest
en vol van beste doktoren
die in onmacht de trap maar hadden gekust
Dit gedicht is bovendien
in een ‘getrapte lay-out’ in de bundel opgenomen. Met
een schuine scheidslijn in het midden.
Er gebeuren in deze afdeling soms gekke dingen, die niet in de hand
te houden lijken. Een ‘feest in de stad’ loopt uit op
een vreemde toestand. Nasr speelt een grappig woordenspel met de
bekende liederen. Het gedicht begint met de regel het is daar
een fluiten en gijgen, naar analogie met de titel van het oorspronkelijke
lied ‘Das ist ein Flöten und Geigen’.
Groepjes poepen fagotten vol, er wordt een bas in de kloten getrapt
en er moet godverdomme gedanst!
het was
er een klingen en dreunen
van hard pauken hard posaunen
daartussen
hinkten en steunden
de kreupele engelen
gezeten
vanaf kraakwitte schouders
keken er twee op haar haart ze wezen
onherstelbaar
deze bruid
haar huid gebroken zwart
Bijzonder fraai
zijn de titels van de diverse gedichten. Zo treffen we aan: ‘als
je werkelijk zacht gillen moet’, ‘elke traan is een
minpunt’ en een ‘twijg van de heilige octopus’.
Romantische trekken ontwaren we in het gedicht ‘De zeldzame
dageraad’ (Am leuchtenden Sommermorgen).
de bloemen
fluisten en murmen
en waar praten ze dan over
en met welke mond
en waarom wandel ik zelf stom
rond bloemenkas kortom
traag start de zomermorgen op
Om later in
een lofroep op de vrouw uit te barsten:
in een
blinkende vrouw
van wie ik zeldzaam had gehouden
stulpte ze uit
o volroze
dageraad
o dichtbevolkt hart
Dit is echter
een uitzondering in de bundel. Er komt humor, cynisme, laconiek
constateren, verwarring, boosheid en verwondering voor in de bundel.
Nasr verwoordt de onmacht over het eigen lichamelijk functioneren
in het deel Wintersonate, opgedragen aan de componist Sjostakovits.
Bijvoorbeeld in ‘I-moderato’ bijvoorbeeld als Nasr in
de ik-vorm spreekt als de doodzieke componist Sjostakovitsj.
ik wil
bekennen
dat ik onmachtig ben
over klieren darmen en neuronen
paf sta
als een lemen beeld met wassen voeten
in het instortend huis
onmachtig
sta ik voor u
ik ben voor niks
met list en beeldspraak
en een handvol flauwe metaforen
naar mijn eigen huis gekomen
of bestaat er goedgemutstheid
tegen kanker en infarcten van het hart?
De realiteit
wint het van de droom en de beeldspraak. Ook al blijft het wenselijk
om de werkelijkheid af en toe wat te verstoppen, desnoods onder
plastic in ‘II-allegretto’.
neemt u
de tijd om kordaat rond te stappen
langs alle bloemen een stoet trekt voorbij
ziet die optimistische stampers eens
kijk daar die eenvoudige krachtige struik
wat een stevige plastic bloemenzee is dit
en tijd om de leden te tellen
zijn aanwezig
hortensia
* stalinprijs 1e klasse
En daarna volgt
een gigantische opsomming met bloemen gelieerd aan communistische
leiders en socialistische ideologieën. Een bijzonder en oorspronkelijk
gedicht.
In ‘III-adagio’
ziet de schrijver zichzelf gereduceerd tot worm, zoals hij in de
communistische krant Pravda genoemd werd, met een jeugd zonder gewichtige
gebeurtenissen. Ja, voor zijn tijd - Sjostakovitsj werden geboren
in 1906 - toen gebeurde er nog wel eens wat.
(een kozak
sabelde een jongen neer)
(in die tijd kon je beter niet de straat opgaan)
(in 1905
– ik was nog niet geboren
vervoerden ze een berg vermoorde kinderen op een slee
bij ons thuis werd veel gesproken over de gebeurtenissen van 1905)
ik denk
nog zelden aan mijn jeugd
Na dit punt
worden het gedicht somberder, verhaalt het over de dictatuur. Roept
het de tijd van het communisme op en wat het betekent om te leven
achter het Ijzeren gordijn. Sjostakovitsj werd in zijn tijd beurtelings
door het communistisch regime verguisd en onthaald als held. Het
laatste muziekstuk dat hij componeerde, Wintersonate opus 147, waaraan
Nasr in deze afdeling refereert, schreef hij op zijn doodsbed. Ongetwijfeld
zal zijn leven in die tijd aan hem voorbij zijn getrokken. NRC schreef
destijds over het werk van Sjostakovitsj ‘het is de muziek
van de tweespalt en het lijden’. Nasr lijkt dit idee over
te nemen in zijn tekst die hapert, stokt en steeds verder in herinneringen
duikt. Sjostakovitsj overleed in 1975.
ik heb
musici ontmoet die me verzekerden dat stalin van beethoven hield
het was een tijd van veel woorden oceanen van woorden
je zag ze voor je ogen waardeloos worden
iemand
kreeg een brief uit amerika en werd doodgeschoten
en de geallieerden bleven maar brieven sturen
en elke brief was een doodvonnis
elk geschenk elk souvenir het einde
Nasr besluit
het lange, epische gedicht als volgt.
mijn vrienden
de dood is angstaanjagend
met niets daarachter
ik ben
achter u als een stenen muur
duisternis omgeeft me
het is
aan u
In een soort
epiloog vertelt de dichter over de dood van Sjostakovitsj. Hoe het
verder gaat als de hersens dood zijn, maar de organen nog een laatste
stuiptrekking beleven. En als uiteindelijk van een heel, bewogen,
mensenleven slechts de muziek resteert. De muziek die helder
en klaar is.
Een bijzonder
indrukwekkende bundel. Met een aantal prachtige, een aantal ontroerende,
enige grappige en slechts enkele mindere gedichten. Ik hou van Ramsey
Nasr, om zijn taal, het onhandige dat meespeelt en zijn mogelijkheid
tot beroeren en ontwrichten, zijn ‘hertalen’ van de
geschiedenis en gebeurtenissen naar deze tijd. Hij geeft blijk van
groot vakmanschap. Een romantisch dichter? Nee, tenzij je de gedichten
de ‘De zeldzame dageraad’ als ijkpunt wilt nemen. Geef
mij maar de linkerkant van Nasrs werk, die mag staan voor humor,
fantasie en inleving. Hij geeft schijnbaar achteloos zijn eigen
draai aan de geschiedenis en hij voegt een nieuwe kleur toe aan
oude meesters. Een bijzondere prestatie.
Meer over Nasrs
werk is te lezen op http://www.kb.nl/kb/resources/frameset_kb.html?/kb/dichters/nasr/nasr-01.html
Onhandig bloesemend
/ Ramsey Nasr
Amsterdam: de Bezige Bij, 2004
ISBN 90 234 1429 2
Prijs: 15 euro, 78 blz.
Annette van
den Bosch
Zeist, augustus 2004
|