Al meer dan een half jaar geleden kocht ik de bundel Het stuwmeer van Willem van Toorn. Van Toorn (1935) is dichter, romanschrijver, bloemlezer en vertaler en hij ontving de Jan Campertprijs, de Herman Gorterprijs en de A.Roland Holstpenning. Allemaal aanbevelingen om die nieuwe bundel eens grondig te lezen. Meteen na aankoop las ik erin en daarna herlas ik de bundel in totaal een keer of vijf. Maar toch kon ik me er op de een of andere manier niet toe zetten om er een recensie over te schrijven. Ik voelde tegenzin. Alsof ik van mijn moeder persé op bezoek moest bij een oudere oom. En dan verplicht het fotoalbum bewonderen, waarin hij minutieus al zijn indrukken heeft vastgelegd.

Een zelfde soort meekijken heb ik namelijk ervaren bij het lezen van deze dichtbundel.De bundel is weinig opwindend of meeslepend, te veel kabbelend verhaal, te weinig gedicht. Twee dagen geleden besloot ik de bundel nogmaals te lezen en ditmaal mijn vooringenomenheid in te slikken. Het viel mij op dat ik de afdeling ‘Het stuwmeer’ zelfs helemaal niet herkende, alsof ik die overgeslagen had. Ik las dat deel alsof ik voor het eerst las. Ik ben vervolgens blijven lezen als in een album dat ik verplicht maar toch geïnteresseerd moest lezen. En daarna nog eens.
Voordeel van een dichtbundel boven een fotoalbum is dat de lezer het leestempo zelf kan bepalen en dat hij zelf mag weten wat hij herleest of juist niet herleest. Bij een fotoalbum kan dat niet. Dus ik slikte eens extra toen ik merkte dat Van Toorn clichés gebruikt en staande uitdrukkingen, en erg voor de hand liggend eindrijm. Zo rijmt in het gedicht ‘Drempel’ ogen op bewogen en licht op gedicht. Ik vind dat jammer, maar ik blijf kijken en lezen, want ik blijf beleefd. Van Toorn voert me naar gebouwen (schaalmodel), langs schilderijen (Rembrandt), naar het eiland Perimèle en naar dichters (Kouwenaar en Jellema). Helaas zonder dat ik daar bijzonder veel meemaak. Het blijven beschrijvingen, observaties zonder interessante wendingen, geen speciale invalshoeken of originele woordkeus. Al is het natuurlijk interessant dat zowel het schilderij van Rembrandt als het eiland Perimèle van binnenuit, vanuit het subject, worden beschreven. Maar toch, ik mis iets. Een sprankeling, iets wat binnenkomt bij alle zintuigen.

Het fotoalbum wordt levendiger wanneer er een ommetje door de tuin wordt gemaakt in het gedicht ‘Laren, penaten’. Dan komt er letterlijk meer lucht: het landschap mag een eigen leven leiden van Van Toorn. En dat levert iets aardigs op. De tuin met haar eigenaardigheden, in zichzelf gekaderd en de ‘al wat oudere’ toeschouwer staan tegenover elkaar.

Met najaarsogen aarzelend de tuin
betreden: hoe zijn ze ons gezind,
dahlia, put, lavendel, schuur. Elk ding
totaal omsloten door zichzelf.

Dat maakt Van Toorn opeens menselijk. Hij blijkt iemand die zich verwondert over wat er gebeurt in de tuin als hij er niet is. Iets dergelijks is aan de hand in de cyclus ‘het stuwmeer’ in een passage waarin de verteller zich afvraagt wat zich afspeelt in de hoofden van de mensen die dood zijn. In het hoofd van de moeder die op het doodsbed glimlacht of in het hoofd van vriend W. die door een val van de fiets overlijdt, of bij Japi uit de roman van Nescio als hij vertelt over de uitvreter die de brug afstapt het water in.

In ‘het stuwmeer’ vloeit water over ons heden en ons verleden, ‘maar dat kan de herinneringen niet afpakken, er blijft iets van waarde over’, zo lijkt Van Toorn te zeggen in de stuwmeer cyclus. Deze cyclus bevat overigens eerder korte verhaaltjes dan gedichten. Ik mis hier de puntigheid en de compactheid die een gedicht tot een eenheid maakt die in weinig woorden veel vertelt. Hoewel ik de noodzaak van het schrijven van deze gedichten inzie. De noodzaak om te verhalen over de verwondering rond het sterven en de herinnering. De vraag: “Wat speelt zich af na de dood en wat speelt zich af in het hoofd van een ander?” Soms voelde ik ontroering, zoals bij het gedicht over de vriendin die vraagt waar de verteller het recht vandaan haalt om nog wel te leven, terwijl zij dood is: ‘waarom jij nog altijd uit bed,/ gekreukeld van intieme slaap/ met die ander, mag komen’. En ook bij het gedicht over vriend W. die ‘op een natte, verlaten/ polderweg van zijn fiets af lazert/ en dood is’. Die emotie kon wellicht alleen ontstaan doordat ik de voorafgaande inleidende gedichten had gelezen. Of misschien was het simpel herkenning.

In elk geval ben ik door de stuwmeer cyclus de andere gedichten op een andere manier gaan lezen en toen vielen me twee gedichten op die ongeveer een gelijk thema hebben. Het eerste is een gedicht getiteld ‘Lagen’ over een vrouw op een ploeg die de sporen van een Romeins pad volgt zonder dat zij dat in de gaten heeft, omdat zij volledig opgaat in haar dagelijkse activiteiten in het boerenbedrijf en haar gezin. Zoals ook in eerdere gedichten van Van Toorn speelt het landschap een bijzondere rol. De plassen in de kuilen modder worden scherp neergezet. Er liggen lagen nieuwe aarde over het verleden en de vrouw merkt het niet eens. Laat staan dat ze zich afvraagt wat de mensen in vroeger tijden gevoeld of gedacht hebben of dat ze zich deel van de geschiedenis voelt. Door haar arbeid voort te zetten maakt ze zelf geschiedenis. Zo wordt het gedicht een portret vanuit de geschiedenis zelf.

Het andere gedicht heet ‘Dichter op de foto’. Daarin toont Van Toorn een fotograaf die vanaf de buitenkant naar binnen wil zien. Al in de eerste strofe ontkracht hij de mythe dat een dichter diepere gedachten zou hebben, hetgeen iemand die een foto neemt (of een geliefde) wel eens zou kunnen denken. De fotograaf ziet niet hoe de persoon in werkelijkheid is of wat diens angsten of fantasieën zijn, maar hij wil wel een plaatje schieten dat meer zegt dan alleen het gezicht. Uiteindelijk krijgt hij op de gemaakte foto niet de uitdrukking van het bange jongetje te zien, de persoon die de verteller ook is, maar het gezicht van een minnaar die zijn geliefde streelt. En daar doorheen zelfs het gezicht van de geliefde. Zowel fotograaf als verteller zijn tevreden met dit beeld, dat blijkbaar te verkiezen is boven het beeld van het jongetje, omdat dit voor beiden een ‘bekend’ gezicht is. Een deel van het gedicht deed me aan Herman de Coninck denken: ‘Ik weet/ van één gezicht misschien dat ik het heb/ sinds jij het me vertelde: ongeveer/ hoe ik kijk in bed, bij jou.’

Als Van Toorn dit soort gedichten schrijft, met een uitgewerkt beeld, zonder standaarduitdrukkingen en een originele invalshoek, dan zit ik op het puntje van mijn stoel. Dan wordt het interessant. Want waarom staan juist deze mensen, fotograaf en boerin, model voor het onvermogen om de ander te doorzien? Waar staat de dichter zelf, als hij niet geportretteerd wordt of zelf vertelt? En dan ben ik mij ervan bewust dat dit de dichter is die het, bij NRC handelsblad-lezers populaire, gedicht ‘Een kraai bij Siena’ schreef. En ja, ook dat gedicht blijft mij intrigeren. Het is jammer dat in deze bundel slechts vijf gedichten een dergelijke belevenis oproepen.

Volgens Jozef Deleu is iedereen die één goed gedicht heeft geschreven een dichter. Van Toorn voldoet ruimschoots aan dat criterium, hij heeft zijn sporen al lang verdiend. Hij blijft dan ook een aardige oom, maar wel eentje waarbij ik - ondanks enkele hoogtepunten - een geeuw niet kan onderdrukken als ik wat langer op visite ben, zoals deze keer bij Het stuwmeer.

Dichter op de foto

Hans Vermeulen fecit

Kijk mij kijken. Naar binnen, denk je graag:
waar de gedachten huizen, heldere liefst
over bijvoorbeeld waarheid, of het diepst
besef van het niets waaruit het vers ontstaat –

maar je vergeet de fotograaf. Hij wil
zijn ogenblik. Wil door het masker heen
betrappen wat verscholen zijn moet. Eén
enkele tel van onoplettendheid en stil –

gezet is wat daarbinnen schuw beweegt:
de ziel? het kind dat iedereen is, dat bang
is ’s nachts voor tronies in het behang,
dat roept om moeder? Maar je vergeet

dat ik hem goed ken, Meester Eenoog.
Ik weet
van één gezicht misschien dat ik het heb
sinds jij het me vertelde: ongeveer
hoe ik kijk in bed, bij jou. Dus roep ik hier
die beelden achter mijn ogen op: ik streel

je hals, je schouders. En jij legt mijn hand
daar, en ja, daar, en ik proef wat je wil,
straks, al in de holte van mijn mond.
‘Je hebt weer je gezicht.’ En je lacht diep in je keel.

Mijn tong klimt langzaam op langs je dijbeen.
‘Ja, zo,’ zegt hij. Jou ziet hij door mij heen.
Ik heb hem beet. Hij denkt dat ik dit ben.

Willem van Toorn

Het stuwmeer / Willem van Toorn
Amsterdam: Querido, 2004
55 p. 18,95 euro
ISBN90 214 8470 6

Annette van den Bosch
Zeist, 17 juni 2005